Van 27 t/m 31 maart onderhandelen landen voor het eerst in de geschiedenis over een verbod op het allergrootste massavernietigingswapen ter wereld. Dat betekent dat er na een verbod op landmijnen, clusterbommen en chemische en biologische wapens ook een verbod op kernwapens zal komen. Hoe is dit proces tot stand gekomen? En wat kunnen we te midden van de chaos rondom Trump en onrust binnen de NAVO eigenlijk verwachten van dit nieuwe proces?
Dit artikel schreef Selma van Oostwaard voor de april editie van Procesnieuws
In oktober vorig jaar barstte een luid applaus los in het hoofdkwartier van de VN in New York, een grote ontlading na een zorgvuldig opgebouwd diplomatiek proces om nucleaire ontwapening weer hoog op de agenda te zetten. Een grote meerderheid van landen omarmde de VN-resolutie met het voorstel om in 2017 te gaan beginnen met de onderhandelingen over een kernwapenverbod.
Kentering kernwapendebat: het humanitaire discours
Al jarenlang groeit de frustratie over de trage voortgang van bilaterale en multilaterale afspraken over nucleaire ontwapening. Anno 2017 bezitten slechts 9 landen nog ongeveer 15.000 nucleaire wapens en liggen er nog altijd Amerikaanse kernwapens opgeslagen in Europa, waaronder ongeveer 20 B61-bommen op vliegbasis Volkel.
Sinds 2010 werken het Internationale Rode Kruis, NGO’s en internationale organisaties samen om het debat over kernwapens een nieuw leven in te blazen en toe te werken naar de start van onderhandelen over een wereldwijd verbod op kernwapens. In het slotdocument van de non-proliferatie verdrag (NPV) Herzieningsconferentie 2010 uitten landen voor de eerste keer hun “diepe bezorgdheid uit over de catastrofale humanitaire gevolgen van het gebruik van kernwapens”, wat een nieuw impuls heeft gegeven aan verdere verklaringen en conferenties over het nucleaire ontwapening.
In mei 2012, tijdens de voorbereidende besprekingen voor de daaropvolgende NPV Herzieningsconferentie, leverde Zwitserland namens zestien landen het allereerste gezamenlijke statement ooit over de humanitaire impact van kernwapens. De humanitaire oproep krijgt inmiddels steun van 159 landen. Noorwegen kondigde tijdens dezelfde besprekingen aan de allereerste Intergouvernementele Conferentie over de Humanitaire Impact van Nucleaire Wapens te organiseren.
Tijdens deze conferentie keken overheden samen met de academische wereld en het maatschappelijk middenveld naar onderzoeken over wat kernwapens kunnen aanrichten en wat er gedaan kan worden om de effecten te beperken. Er was maar één conclusie: de schade van het gebruik van kernwapens in bevolkte gebieden kan op geen enkele manier hersteld worden. De conferentie in Oslo kreeg vervolg in Mexico (Nayarit) en Oostenrijk (Wenen) en het aantal deelnemende landen groeide per conferentie, van 128 in Oslo, 148 in Nayarit naar 158 deelnemende landen in Wenen. Ook deden steeds meer kernwapenstaten mee. Tijdens de laatste conferentie in Wenen hadden na kernwapenmachten India en Pakistan ook de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk hun deelname toegezegd.
Met de conferenties in Noorwegen, Mexico en Oostenrijk was de eerste duidelijke stap richting de start van onderhandelingen over een wereldwijd verbod op kernwapens gezet. Het internationale verbod op clustermunitie dat in mei 2008 van kracht werd, begon eveneens met een conferentie over de humanitaire impact van deze wapens en een politiek vervolg.
De weg naar onderhandelingen
Uiteindelijk is vorig jaar het politieke proces in werking getreden. Tijdens de slotsessie van de Verenigde Naties Open-ended Working Group over nucleaire ontwapening (OEWG) in augustus 2016 hebben 107 landen aangegeven het jaar erop te willen beginnen met onderhandelingen over een internationaal verbod op kernwapens. Dit voorstel is opgenomen in het eindrapport, wat betekende dat de daaropvolgende Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (AVVN) in het teken zou staan van deze aanbeveling.
Oostenrijk, Ierland, Mexico, Brazilië, Nigeria en Zuid-Afrika (het land dat overigens in 1990 zijn kernwapens vrijwillig heeft ontmanteld) dienden tijdens de Eerste Commissie van de AVVN de historische resolutie ‘Taking forward multilateral nuclear disarmament negotiations’ in, met daarin het concrete voorstel dat de internationale onderhandelingen over een kernwapenverbod in 2017 van start moeten gaan, in twee rondes in het VN-Hoofdkwartier in New York, open voor alle VN-lidstaten. In totaal drukten 123 landen op de groene knop en werd het voorstel met een ruime meerderheid aangenomen. Tijdens de algemene eindstemming van de AVVN in december bleek deze steun niet verloren te zijn: de resolutie werd in december 2016 officieel aangenomen en hiermee werd de start van onderhandelingen over het kernwapenverbod een feit.
Minister Koenders en het kernwapenverbod
Het kabinet heeft nooit steun uitgesproken voor voorstellen die oproepen tot de onderhandelingen over een internationaal verdrag dat kernwapens verbiedt. Op alle voorstellen stemde Nederland tegen, of onthield zich van de stemming. Tijdens de stemming op de historische VN-resolutie brachten zestien landen geen stem uit. Nederland was er daar één van. Dit terwijl de Tweede Kamer het afgelopen jaar duidelijk de boodschap heeft afgegeven om juist voor de resolutie te stemmen. De Tweede Kamer sprak tijdens het Kamerdebat over het burgerinitiatief Teken tegen kernwapens en het inhoudelijke voorstel ‘Verbied kernwapens in Nederland’ al steun uit voor de internationale onderhandelingen over een kernwapenverbod. In een schriftelijk overleg over de AVVN werd de Minister meerdere keren ondervraagd: Waarom heeft Nederland zich tijdens de OEWG niet aangesloten bij de meerderheid die klaar staat om te gaan onderhandelen? Ook in de aanloop naar de stemming over de VN-resolutie over het verbod heeft een meerderheid van de Kamer de regering opgeroepen om steun te uiten voor de start van onderhandelingen. In zijn laatste Kamerbrief over nucleaire ontwapening blijft Koenders kritisch over het verbod, maar bevestigde wel dat Nederland bij de onderhandelingen aanwezig zal zijn.
Een verbod te midden van internationale spanningen
Sinds de aanname van de VN-resolutie over de start van onderhandelingen over het kernwapenverbod is er een hoop gebeurd wat ongetwijfeld effect gaat hebben op alle internationale besprekingen over kernwapens: Trump komt als nieuwe president van Amerika met tegenstrijdige berichten over kernwapens, reikt Poetin een hand toe en zijn uitspraken over de toekomst van de NAVO leiden tot steeds meer kopzorgen bij Europese leiders. Ondanks deze ontwikkelingen is er één ding zeker: landen gaan dit jaar onderhandelen over een juridisch bindend verdrag dat kernwapens verbiedt en een ruime meerderheid staat klaar om deze onderhandelingen succesvol te laten verlopen.
De hamvraag blijft natuurlijk: gaan de kernwapenstaten mee doen? En hoe zit het met de NAVO-landen? Amerika heeft in de aanloop naar deze onderhandelingen al laten weten niet te willen dat NAVO-bondgenoten zich sterk maken voor een wereldwijd verbod op kernwapens. Toch hebben landen als Nederland al bevestigd deel te nemen. Hoeveel en welke landen uiteindelijk mee zullen doen zal pas bekend worden op het moment als de onderhandelingen van start gaan. We kunnen er in ieder geval van uitgaan dat de 123 landen die in oktober voor de VN-resolutie hebben gestemd zich tijdens de onderhandelingen constructief zullen opstellen. Na de onderhandelingen in maart is er nog een tweede kans. Landen die in het begin nog terughoudend zijn kunnen alsnog beslissen om deel te nemen aan de onderhandelingen in de zomer (15 juni-7 juli 2017).
Volg de onderhandelingen
Het No Nukes team van PAX is eind maart aanwezig bij de onderhandelingen en doet verslag op www.nonukes.nl, Facebook (www.facebook.com/NoNukesNL) en Twitter (@NoNukesCampaign). Op de No Nukes website schrijven we over de belangrijke onderwerpen die in New York besproken zullen worden: onder andere over het maken, hebben, bezitten en financieren van kernwapens: hoe gaat een verbod hier verandering in brengen? En wat zou het betekenen voor landen die geen kernwapens bezitten, maar bijvoorbeeld wel Amerikaanse kernwapens op grondgebied toestaan? Voor vragen aan het No Nukes team, stuur een mail naar: nukes@paxforpeace.nl.